mã hóa thanh toán: động lực đổi mới tài chính mới

Đến năm 2025, công nghệ blockchain đã dần dần xây dựng một hệ sinh thái thanh toán song song với hệ thống tài chính truyền thống. Mạng thanh toán mã hóa đã mang lại quy mô 200 tỷ USD về stablecoin, cùng với doanh thu giao dịch stablecoin 56,2 nghìn tỷ USD vào năm 2024. Dữ liệu này đến từ thống kê điều chỉnh của Visa, gần gũi hơn với các tình huống thanh toán thực tế, đã gần đạt quy mô giao dịch cả năm của Mastercard.

Sự phổ biến và ứng dụng quy mô lớn của mã hóa thanh toán đã trở thành một thực tế không thể chối cãi, việc Stripe mua lại nhà cung cấp dịch vụ stablecoin Bridge với giá 1,1 tỷ USD là một ví dụ điển hình. Như CEO của Stripe đã nói, kênh thanh toán mã hóa là "siêu dẫn" trong lĩnh vực thanh toán. Chúng xây dựng nền tảng cho một hệ thống tài chính song song, có thể cung cấp thanh toán nhanh hơn, chi phí thấp hơn và khả năng vận hành xuyên biên giới liền mạch. Ý tưởng này đã mất mười năm để dần dần trưởng thành, hiện đã có hàng trăm công ty cam kết biến nó thành hiện thực. Trong mười năm tới, chúng ta sẽ thấy kênh mã hóa trở thành động lực chính cho đổi mới tài chính, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế toàn cầu.

Mặc dù vậy, vẫn còn nhiều vấn đề cần được giải quyết:

• Quy mô thị trường giao dịch: 16 triệu tỷ đô la
• Quy mô tài trợ thương mại: 89 triệu tỷ đô la
• Quy mô quỹ tiền gửi: 40 ngàn tỷ USD
• Tỷ lệ phí trung bình cho chuyển tiền quốc tế gần 7%
• Thời gian chuyển khoản đến 3-5 ngày làm việc
• Trên thế giới vẫn có 1,4 tỷ người không có tài khoản ngân hàng

Bài viết này sẽ từ góc độ thanh toán truyền thống, phân tích toàn diện cách mà các kênh thanh toán mã hóa dựa trên blockchain mang lại hiệu quả cho thanh toán truyền thống, đồng thời cung cấp nhiều tình huống ứng dụng thực tế và triển vọng trong tương lai.

Một, các kênh thanh toán hiện có

Để hiểu được tầm quan trọng của mã hóa kênh, trước tiên cần phải hiểu các khái niệm chính của các kênh thanh toán hiện có cũng như cấu trúc thị trường và kiến trúc hệ thống phức tạp của chúng.

1.1 Mạng thẻ tín dụng

Mặc dù cấu trúc topo của mạng lưới thẻ tín dụng rất phức tạp, nhưng trong 70 năm qua, các bên tham gia chính trong giao dịch thẻ tín dụng vẫn không thay đổi. Về bản chất, thanh toán thẻ tín dụng liên quan đến bốn vai trò chính:

1. Thương nhân
2. Chủ thẻ
3. Ngân hàng phát hành thẻ
4. Ngân hàng thu tiền

Hai nhân vật đầu tiên khá đơn giản, hai nhân vật sau đáng để giải thích thêm.

Ngân hàng phát hành hoặc tổ chức phát hành cung cấp thẻ tín dụng hoặc thẻ ghi nợ cho khách hàng và ủy quyền giao dịch. Khi nhận được yêu cầu giao dịch, ngân hàng phát hành sẽ quyết định có phê duyệt hay không bằng cách kiểm tra số dư tài khoản của chủ thẻ, hạn mức tín dụng có sẵn và các yếu tố khác. Thẻ tín dụng về cơ bản là vay tiền từ tổ chức phát hành, trong khi thẻ ghi nợ thì chuyển tiền trực tiếp từ tài khoản của người dùng.

Nếu các nhà kinh doanh muốn chấp nhận thanh toán bằng thẻ tín dụng, họ cần một tổ chức thu thập ( có thể là ngân hàng, nhà xử lý thanh toán, cổng thanh toán hoặc tổ chức bán hàng độc lập ), tổ chức này là thành viên được ủy quyền của mạng thẻ tín dụng. Thuật ngữ "tổ chức thu thập" bắt nguồn từ vai trò của nó trong việc đại diện cho nhà kinh doanh thu tiền và đảm bảo rằng tiền sẽ đến tài khoản của nhà kinh doanh.

Mạng lưới thẻ tín dụng cung cấp các kênh và quy tắc cho việc thanh toán bằng thẻ tín dụng. Chúng kết nối các tổ chức phát hành thẻ với ngân hàng phát hành, cung cấp chức năng thanh toán, thiết lập quy tắc tham gia và xác định phí giao dịch. ISO 8583 vẫn là tiêu chuẩn quốc tế chính, nó định nghĩa cách thức thông tin thanh toán bằng thẻ tín dụng ( như ủy quyền, thanh toán, hoàn tiền ) được xây dựng và trao đổi giữa các bên tham gia trong mạng lưới. Trong hệ sinh thái mạng lưới, các tổ chức phát hành thẻ và tổ chức chấp nhận thẻ giống như các nhà phân phối của họ - tổ chức phát hành thẻ chịu trách nhiệm đưa nhiều thẻ hơn đến tay người dùng, trong khi tổ chức chấp nhận thẻ chịu trách nhiệm cung cấp càng nhiều đầu đọc thẻ và cổng thanh toán cho các thương nhân, để họ có thể chấp nhận thanh toán bằng thẻ tín dụng.

Ngoài ra, có hai loại mạng thẻ tín dụng: "mở" và "đóng". Các mạng mở như Visa và Mastercard liên quan đến nhiều bên: ngân hàng phát hành, ngân hàng thụ hưởng và chính mạng thẻ tín dụng. Mạng thẻ tín dụng thúc đẩy giao tiếp và định tuyến giao dịch, nhưng giống như một thị trường, dựa vào các tổ chức tài chính để phát hành thẻ tín dụng và quản lý tài khoản khách hàng. Chỉ có ngân hàng mới được phép phát hành thẻ tín dụng cho mạng mở. Mỗi thẻ ghi nợ hoặc thẻ tín dụng đều có một mã nhận dạng ngân hàng (BIN), do Visa cung cấp cho ngân hàng, trong khi các thực thể phi ngân hàng như PayFacs cần "nhà tài trợ BIN" để phát hành thẻ tín dụng hoặc xử lý giao dịch.

So với đó, các mạng kín như American Express tự cung tự cấp, với một công ty xử lý mọi khía cạnh của quy trình giao dịch - họ thường phát hành thẻ của riêng mình, là ngân hàng của chính họ và cung cấp dịch vụ chấp nhận thương nhân của riêng họ. Thường thì, hệ thống kín cung cấp nhiều quyền kiểm soát hơn và lợi nhuận tốt hơn, nhưng cái giá phải trả là mức độ chấp nhận của thương nhân hạn chế hơn. Ngược lại, hệ thống mở cung cấp việc áp dụng rộng rãi hơn, nhưng cái giá phải trả là quyền kiểm soát và chia sẻ lợi nhuận của các bên tham gia giảm.

Kinh tế của việc thanh toán rất phức tạp, trong mạng có nhiều loại phí. Phí trao đổi là một phần của phí thanh toán mà ngân hàng phát hành thẻ tính phí khách hàng của họ để cung cấp quyền truy cập. Mặc dù về mặt kỹ thuật, ngân hàng thanh toán trực tiếp trả phí trao đổi, nhưng chi phí thường được chuyển giao cho các doanh nghiệp. Mạng tổ chức thẻ thường thiết lập phí trao đổi, điều này thường chiếm phần lớn tổng chi phí thanh toán. Các loại phí này khác nhau rất nhiều ở các khu vực và loại giao dịch khác nhau. Ví dụ, ở Hoa Kỳ, phí thẻ tín dụng của người tiêu dùng dao động từ khoảng 1,2% đến khoảng 3%, trong khi ở Liên minh châu Âu, giới hạn là 0,3%. Ngoài ra, phí nhóm thẻ cũng do mạng tổ chức thẻ quyết định, được sử dụng để bù đắp cho mạng lưới trong việc kết nối các tổ chức thanh toán và ngân hàng phát hành thẻ, cũng như đóng vai trò "cổng" để đảm bảo giao dịch và dòng tiền chảy đúng hướng. Còn có phí thanh toán phải trả cho tổ chức thanh toán, thường là một phần trăm của số tiền thanh toán giao dịch hoặc khối lượng giao dịch.

Mặc dù đây là những bên tham gia quan trọng nhất trong chuỗi giá trị, nhưng thực tế là cấu trúc thị trường ngày nay phức tạp hơn nhiều trong thực tiễn.

Trong chuỗi liên kết trên, còn có một vài người tham gia quan trọng:

Cổng thanh toán mã hóa và truyền tải thông tin thanh toán, kết nối nhà xử lý thanh toán và tổ chức nhận để thực hiện quyền hạn, và truyền đạt ngay lập tức cho doanh nghiệp về việc chấp thuận hoặc từ chối giao dịch.

Nhà cung cấp dịch vụ thanh toán đại diện cho ngân hàng thu hồi xử lý thanh toán. Nó chuyển tiếp thông tin giao dịch từ cổng thanh toán đến ngân hàng thu hồi, sau đó ngân hàng thu hồi giao tiếp với ngân hàng phát hành thông qua mạng tổ chức thẻ để nhận được sự cho phép. Nhà cung cấp dịch vụ thanh toán nhận phản hồi sự cho phép và gửi lại cho cổng thanh toán để hoàn tất giao dịch. Nó cũng xử lý việc thanh toán, tức là quá trình mà tiền thực sự vào tài khoản ngân hàng của thương nhân. Thông thường, các doanh nghiệp gửi một lô giao dịch được phép đến nhà cung cấp dịch vụ thanh toán, nhà cung cấp dịch vụ thanh toán sẽ nộp những giao dịch này cho ngân hàng thu hồi để khởi động việc chuyển tiền từ ngân hàng phát hành đến tài khoản của thương nhân.

Nhà cung cấp dịch vụ thanh toán hoặc nhà cung cấp dịch vụ thanh toán là những gì được PayPal và Square giới thiệu vào khoảng năm 2010, giống như một nhà xử lý thanh toán nhỏ giữa thương nhân và ngân hàng thu nhận. Nó hoạt động như một nhà tổng hợp bằng cách kết hợp nhiều thương nhân nhỏ vào hệ thống của mình, nhằm đạt được quy mô kinh tế, và đơn giản hóa hoạt động bằng cách quản lý dòng tiền, xử lý giao dịch và đảm bảo thanh toán. PayFacs nắm giữ ID thương nhân trực tiếp của mạng lưới tổ chức thẻ và chịu trách nhiệm về việc tuyển dụng, tuân thủ ( như luật chống rửa tiền ) và trách nhiệm bảo hiểm thay mặt cho các thương nhân hợp tác.

Nền tảng lập trình là một lớp công nghệ trung gian, có thể đơn giản hóa và tối ưu hóa quy trình thanh toán của các thương nhân. Nó kết nối với nhiều bộ xử lý, cổng và tổ chức thu nhận thông qua một API duy nhất, tăng tỷ lệ giao dịch thành công, giảm chi phí và nâng cao hiệu suất bằng cách định tuyến thanh toán dựa trên vị trí hoặc các yếu tố khác.

1.2 Cơ sở thanh toán tự động ( ACH )

Hệ thống thanh toán tự động ( ACH ) là một trong những mạng lưới thanh toán lớn nhất ở Mỹ, thực chất được sở hữu bởi các ngân hàng sử dụng nó. Nó được thành lập lần đầu vào những năm 1970, nhưng thực sự trở nên phổ biến khi chính phủ Mỹ bắt đầu sử dụng nó để gửi tiền trợ cấp xã hội, điều này đã khuyến khích các ngân hàng trên toàn quốc tham gia vào mạng lưới này. Ngày nay, nó được sử dụng rộng rãi cho việc xử lý bảng lương, thanh toán hóa đơn và giao dịch B2B.

Giao dịch ACH chủ yếu có hai loại: chuyển tiền và rút tiền. Khi người dùng nhận lương hoặc sử dụng tài khoản ngân hàng để thanh toán hóa đơn trực tuyến, người dùng đang sử dụng mạng ACH. Quá trình này liên quan đến nhiều bên tham gia: công ty hoặc cá nhân thực hiện thanh toán ( người khởi xướng ), ngân hàng của họ ( ODFI ), ngân hàng nhận ( RDFI ) và nhà điều hành đóng vai trò làm trung gian cho tất cả các giao dịch này. Trong quy trình ACH, người khởi xướng sẽ gửi giao dịch đến ODFI, sau đó ODFI sẽ gửi giao dịch đến nhà điều hành ACH, rồi nhà điều hành ACH sẽ chuyển giao dịch đến RDFI. Vào cuối mỗi ngày, nhà điều hành sẽ tính toán tổng số thanh toán ròng cho các ngân hàng thành viên ( Cục Dự trữ Liên bang chịu trách nhiệm quản lý việc thanh toán thực tế ).

Về ACH, một trong những điều quan trọng nhất là nó xử lý rủi ro như thế nào. Khi một công ty khởi xướng khoản thanh toán ACH, ngân hàng (ODFI) của nó có trách nhiệm đảm bảo mọi thứ là hợp pháp. Điều này đặc biệt quan trọng đối với việc rút tiền - hãy tưởng tượng nếu ai đó sử dụng thông tin tài khoản ngân hàng của bạn mà không có sự cho phép. Để ngăn chặn điều này xảy ra, các quy định cho phép đưa ra tranh chấp trong vòng 60 ngày sau khi nhận được sao kê, trong khi các công ty như PayPal đã phát triển những phương pháp xác minh thông minh, chẳng hạn như thực hiện các khoản tiền gửi thử nghiệm nhỏ để xác nhận quyền sở hữu tài khoản.

Hệ thống ACH luôn nỗ lực đáp ứng nhu cầu hiện đại. Vào năm 2015, họ đã ra mắt "ACH trong ngày", có thể xử lý thanh toán nhanh hơn. Tuy nhiên, nó vẫn phụ thuộc vào xử lý theo lô thay vì chuyển khoản thời gian thực, và có những hạn chế. Ví dụ, bạn không thể gửi hơn 25.000 đô la trong một giao dịch và nó không áp dụng cho thanh toán quốc tế.

1.3 Chuyển khoản

Chuyển khoản điện là cốt lõi của việc xử lý thanh toán có giá trị cao, hai hệ thống chính của Mỹ là Fedwire và CHIPS. Những hệ thống này xử lý các khoản thanh toán có tính cấp bách và đảm bảo cần được thanh toán ngay lập tức, chẳng hạn như giao dịch chứng khoán, giao dịch thương mại lớn và mua bán bất động sản. Khi đã thực hiện, chuyển khoản điện thường là không thể hủy bỏ và không thể bị hủy hoặc rút lại mà không có sự đồng ý của người nhận. Khác với các mạng thanh toán thông thường xử lý giao dịch theo lô, chuyển khoản điện hiện đại sử dụng hệ thống thanh toán ngay lập tức (RTGS), có nghĩa là mỗi giao dịch được thanh toán riêng lẻ khi xảy ra. Đây là một tính năng quan trọng, vì hệ thống xử lý hàng trăm tỷ đô la mỗi ngày, việc sử dụng thanh toán ròng truyền thống có nguy cơ sập ngân hàng trong ngày quá lớn.

Fedwire là một hệ thống RTGS, cho phép các tổ chức tài chính tham gia gửi và nhận chuyển khoản tiền vào cùng ngày. Khi một doanh nghiệp khởi xướng chuyển tiền, ngân hàng của họ sẽ xác minh yêu cầu, trừ tiền từ tài khoản và gửi tin nhắn đến Fedwire. Sau đó, Ngân hàng Dự trữ Liên bang sẽ ngay lập tức trừ tiền từ tài khoản của ngân hàng gửi và ghi có vào tài khoản của ngân hàng nhận, sau đó ngân hàng nhận sẽ ghi có vào tài khoản của người nhận cuối cùng. Hệ thống hoạt động từ 9 giờ tối hôm trước đến 7 giờ tối theo giờ Mỹ vào các ngày làm việc, và đóng cửa vào cuối tuần và ngày lễ liên bang.

CHIPS được sở hữu bởi các ngân hàng lớn của Mỹ thông qua các trung tâm thanh toán, là một giải pháp thay thế cho khu vực tư nhân nhưng quy mô nhỏ hơn, chỉ phục vụ một vài ngân hàng lớn. Khác với phương pháp RTGS của Fedwire, CHIPS là một hệ thống thanh toán bù trừ ròng, có nghĩa là hệ thống này cho phép nhiều khoản thanh toán giữa cùng một bên. Ví dụ, nếu Alice muốn gửi 10 triệu đô la cho Bob, trong khi Bob muốn gửi 2 triệu đô la cho Alice, CHIPS sẽ gộp các khoản này lại thành một khoản thanh toán 8 triệu đô la mà Bob gửi cho Alice. Mặc dù điều này có nghĩa là thanh toán qua CHIPS mất nhiều thời gian hơn so với giao dịch thời gian thực, nhưng hầu hết các khoản thanh toán vẫn được thanh toán trong ngày.

Để bổ sung cho những hệ thống này, SWIFT thực sự không phải là một hệ thống thanh toán, mà là một mạng lưới thông tin toàn cầu hướng tới các tổ chức tài chính. Đây là một tổ chức hợp tác do các thành viên sở hữu, với các cổ đông đại diện cho hơn 11.000 tổ chức thành viên. SWIFT cho phép các ngân hàng và công ty chứng khoán trên toàn thế giới trao đổi thông tin có cấu trúc an toàn, trong đó nhiều thông tin khởi xướng các giao dịch thanh toán qua nhiều mạng lưới khác nhau. Theo Statrys, việc chuyển khoản qua SWIFT mất khoảng 18 giờ để hoàn thành.

Trong quy trình chung, bên gửi tiền chỉ định ngân hàng của mình gửi chuyển khoản điện cho bên nhận. Chuỗi giá trị dưới đây là trường hợp đơn giản khi hai ngân hàng thuộc cùng một mạng chuyển khoản điện.

Trong những trường hợp phức tạp hơn, đặc biệt là thanh toán xuyên biên giới, giao dịch cần phải được thực hiện thông qua mạng lưới ngân hàng đại lý, thường sử dụng SWIFT để điều phối thanh toán.

Hai, trường hợp thực tế

Bây giờ chúng ta đã có nền tảng cơ bản về các kênh thanh toán truyền thống.